بخش پنجم

بعد از اینکه سخن ما دربارهء اقتصاد اسلامی در بخش های گذشته به پایان رسید، در این بخش به توضیح بانکداری اسلامی می پردازیم، سپس وسایل و قراردادهایی را که در بانکداری اسلامی مورد استفاده قرار میگیرد و چگونگی استفاده آنرا بحث خواهیم کرد:

بانکداری اسلامی:

قبل از آنکه به تفصیل در مورد بانکداری اسلامی بپردازیم باید بدانیم که بانک چیست؟ زیرا تا آنکه بانک را ندانیم نمیتوانیم بانکداری اسلامی را بدانیم و شاید همین سبب باشد که عده یی بدون آنکه حقیقت بانک را درک کنند و به مجرد تماشای تعمیر بانک و یا آنچه ظاهرا در یک نمایندگی بانک به نظر می آید فتوای خودرا مرتب کرده و بانکداری اسلامی را حرام قرار دادند.

اگر به تعریف قاموسی بانک دیده شود در می یابیم که بانک عبارت از موسسهء مالی و میانجی است که پرداخت ها را می پذیرد و آنرا در فعالیت های قرض دهی بطور مستقیم و یا غیر مستقیم از طریق بازار سرمایه گذاری استعمال می کند. به این شکل بانک پرداخت کنندگانی را که سرمایه اضافه دارند با آنعده از مشتریانی وصل میسازد که کمبود سرمایه دارند.

در پهلوی این فعالیت بانک بعضی خدمات مالی دیگر نیز مانند اعتبارنامه استنادی و سند ضمانت وغیره صادر می کند ودر بدل آن تعویض مالی معینی را بدست میاورد.

بطور عموم بانک به دو قسمت عمومی تقسیم میگردد: قسمت جلو و یا تجارت که آنرا (Business) و یا (Front Office) می نامند و قسمت دوم عبارت از ادارات همکار و مساعدت میباشد که آنانرا (Supporting departments)   و یا (Back Office) می نامند.

سپس قسمت جلو و یا تجارت به دو بخش تقسیم می گردد، بخش اول را مسئول پرداخت ها و یا (Liability Side) و دوم را بخش دارایی و یا (Asset Side) می نامند. وظیفهء بخش پرداخت ها اینست که پول را از مشتری ها و مراجعین جمع آوری کند و آنرا در خدمت بخش دارایی قرار دهد. بخش دارایی آن پول را به مشتریان و مراجعینی که کمبود سرمایه دارند و می خواهند از بانک در بدل منافع و سود پول بگیرند می پردازد تا از این طریق منافع بدست آورده و آنرا میان مراجعین پرداخت کننده و بانک توزیع کند.

در این راستا ادارات مختلف دیگری که از آنها بنام ادارات همکاری و یا مساعدت یاد آور شد این دو بخش را همکاری و مساعدت می کنند. بطور مثال پول بعد از جمع آوری توسط بخش پرداخت ها تحت تصرف ادارهء مالی قرار می گیرد و بخش دارایی وقت پرداخت به مراجعین خود این پول را از ادارهء مالی تقاضا می کند. برای پرداخت این پول بخش مخاطره و اعتبار که آنرا (Risk and credit management) می نامند بررسی کرده و تعیین می نماید که آیا مشتری و مراجعی که درخواست پول کرده است توان مالی پس پرداخت پول را دارد و یا نه؟ و از سوی دیگر این اداره مسئولیت دارد تا خطر عدم پرداخت این پول را در نظر گیرد و در بدل پرداخت تقاضای تضمین به شکل گرو و رهن گیری موجودات، تضمین شخصی، تضمین حکومتی وغیره کند.

در عین حال ادارهء اجرائیه و یا (Operation) مسئولیت دارد تا بعد از اطمئنان جهت های معین و بدست گرفتن تضمین های مطلوب پول را به جهت معین بپردازد و اسناد و قراردادهای لازمه را با آن به امضا برساند. وظیفهء این اداره تعقیب و کنترول منظم مشتریان نیز می باشد تا باشد آنان در موعد معین پول اخذ شده را بپردازند.

در عین حال یک ادارهء دیگر نیز فعالیت خیلی مهم را در بانک انجام می دهد که آنرا ادارهء خزانه داری و یا (Treasury Department) می نامند. مسئولیت اساسی این اداره تنظیم و کنترول نقدیهء بانک است. به این معنا که این اداره همیشه باید توازن میان پرداخت های مشتریان و تقاضاهای آنان را در نظر گیرد به شکلی که بانک همیشه در خزانهء خود آنقدر پول نقد داشته باشد که تقاضای مشتریان خودرا بر آورده سازد و از جانب دیگر این پول همچنان بیشتر از ضرورت بانک نباشد زیرا در این صورت پول بدون استفاده باقی میماند و باعث کاهش منافع می گردد. بناء این اداره غالبا به یکی از این دو مشکل، کمبود پول و یا افزایش بیش از ضرورت پول، مواجه میباشد و مسئولیت این اداره همانا کنترول بر هر دو حالت است.

علاوه بر این، ادارهء خزانه داری مسئول تهیه پول خارجی جهت رفع ضرورت تجارت می باشد. بطور عموم ادارهء خزانه داری بانک ها در حالات افزایش پول نقدی، خرید و فروش پول خارجی نیز می کنند و در غیر آن پول اضافی را به بانک های دیگر جهت بدست آوردن نفع مناسب می پردازند و به همین شکل در صورت کاهش پول در خزانه از بانک های دیگر پول در مقابل سود کمتر از آنچه خود به قرضه می دهند بدست می آورند.

بطور خلاصه میتوان گفت که بانک ها از طریق نمایندگی های خود پول مردم را در بدل سود کمتر بدست میاورند سپس با استفاده از تاکتیک های تجارتی و از طریق ادارهء دارایی و به کمک و مساعدت ادارات مساعدتی و اجرائیوی آن پول را به سود بیشتر برای شرکت ها و افراد متقاضی می دهند. فرق میان این دو سود نفع بانک می باشد که توسط مشتریان پول دهنده و بانک بر اساس اتفاق قبلی توزیع می گردد.

در سطور بالا تلاش صورت گرفته است تا تصویر مجمل از بانک تقدیم گردد و در این عجلت نمیتوان به تفصیل بیشتر از آن پرداخت ورنه هر ارگان بانک ضرورت به بحث مفصل و مستقل دارد.

با در نظرداشت آنچه گذشت، برای یک فرد عادی و یا عالمی که فهم و درک عمیق از معاملات شرعی و اصول آن علاوه بر فهم کامل از طبیعت بانک با تفصیل و جزئیات مسئولیت ها و فعالیت های هر اداره و بخش آن نداشته باشد خیلی مشکل است تا مشروعیت آنرا درک کند و یا بداند که چسان میتوان این همه فعالیت ها را در چارچوب شریعت قرار داد بناء بعضی از علما ناچار بعد از آنکه از درک این حقیقت عاجز میمانند و یا اینکه اصلا توان و صلاحیت تحقیق در این مورد را نمی داشته باشند و یا تحقیق و بررسی نمی کنند فتوای عدم مشروعیت بانکداری اسلامی را می دهند.

از جانب دیگر، بانک های اسلامی اگرچه از نگاه رویای ظاهری تماما مانند بانک های سودی معلوم میشوند مگر فرق های عمده یی در آن وجود دارد که برای بررسی و بحث جداگانه ضرورت دارد.

عمده ترین فرق میان بانک اسلامی و غیر اسلامی اینست که چنانچه گذشت بانک غیر اسلامی عمدتا در داد و ستد پول مصروف بوده و نفع خودرا از آنجا بدست میاورد. به این معنا که پول را به سود گرفته و به سود بیشتر میدهد و برای خود و مشتریان خود نفع کمایی می کند و در فعالیت های دیگر بازار مانند خرید و فروش، مشارکه، اجاره وغیره دخیل نمی گردد. برعکس بانک اسلامی گرچه از نگاه نام و شکل ظاهری مانند این بانک ها است اما اگر به فعالیت های شان نگریسته شود تماما از آن بانک ها مختلف بوده بلکه میتوان گفت که در پهلوی تقدیم بعضی خدمات بانکی دکان ها و یا مغازه های بزرگی اند که روزانه به ملیون ها دالر خرید و فروش، مشارکه، مضاربه، اجاره وغیره می کنند و به این شکل نفع حاصل کرده و با مشتریان پرداخت کننده شریک میسازند.

پس بانک اسلامی یک موسسهء است که تنها با گرفتن و دادن پول تعامل نمی کند و نه مشتریان پرداخت کنندهء خودرا تعهد پرداخت معین و ضمانت پس دهی اصل پول تادیه شده را کرده میتواند. علاوه بر این بانک اسلامی پول های تادیه شده توسط مشتریان را بر اساس قرض، ودیعه و یا مضاربه از آنان بدست می آورد. در صورت قرض و یا ودیعه که این پول ها در حساب های جاری (Current Accounts) گذاشته میشوند بانک ضمانت اصل پول و یا رأس المال را می دهد زیرا این پول تنها جهت حفاظت در بانک گذاشته میشود و مشتریان از بانک تقاضای نفع نمی کنند و بناء در خساره نیز شریک نمی گردند. بانک این پول را به مسئولیت خویش سرمایه گذاری می کند و در صورت نفع و یا نقصان بانک مسئول آن بوده و مشتری متحمل زیان و یا خساره نمی گردد.

در عین حال بانک های اسلامی پول مشتریان سرمایه گذار را نیز بر اساس مضاربه بدست میاورند و این پول را در حساب های سرمایه گذاری و یا (Saving Accounts) می گذارد و درینصورت بانک بر این سرمایه تجارت می کند و اگر نفعی برداشت طبق موافقه قبلی با سرمایه گذار تادیه کنندهء پول آنرا توزیع می کند و اگر زیانی را متحمل شد در صورت عدم غفلت و یا تقصیر از جانب بانک، همهء زیان را سرمایه گذار بدوش میگیرد در غیر آن بانک متحمل خساره و زیان می گردد.

پس معلوم شد که بانک از یکسو پول را بر اساس قرض، ودیعه و یا مضاربه بدست میاورد و از سوی دیگر با استفاده از قراردادهای شرعی و تعهدات با شرکت ها و اشخاصی که به بانک مراجعه می کنند نفع بدست می آورد و آنرا طبق معاهده تقسیم و توزیع می نماید.

در بخش آینده به تفصیل قراردادها و معاهدات خواهیم پرداخت و توضیح خواهیم داد که این قراردادها به چه شکل در بانک های اسلامی مورد استفاده قرار می گیرند تا تقاضای معاصر تجار و شرکت ها را بر آورده سازند.

ادامه دارد....