بخش داوزدهم

تا کنون دربارهء اقتصاد اسلامی، مبادئ و اهداف و اساسیات آن صحبت کرده و به تعقیب آن از بانکداری اسلامی، تشکیلات بانک اسلامی و وسایل و ابزاری که بانک اسلامی میتواند از آنها منحیث وسایل داد و ستد با مشتریان و مراجعین استفاده کند صحبت کردیم. در این بخش که خاتمهء بحث های ما در مورد اقتصاد اسلامی و بانکداری اسلامی میباشد دربارهء بعضی از خدمات بانکی که توسط بانک اسلامی تقدیم می گردد بحث می کنیم.

بانک ها عموما در پهلوی بدست آوردن پول از پرداخت کنندگان و تمویل متقاضیان و سرمایه گزاری وغیره که اینهمه را تسهیلات پولی و یا سرمایه گزاری میتوان نامید بعضی خدمات غیر پولی و یا غیر سرمایه گزاری نیز تقدیم می کنند که فواید آن مستقیما متعلق به بانک می گردد و پرداخت کنندگان بر اساس مضاربه در نفع و نقصان آن سهمی ندارند.

بانک های اسلامی به شکل عموم دو خدمت اساسی از این نوع خدمات و یا تسهیلات را برای مراجعین بنام های اعتبار اسنادی که آنرا Letter of Credit نیز می نامند و تضمین نامه که آنرا Letter of Guarantee می نامند تقدیم می کنند.

اعتبار اسنادی عبارت از نامه یی است که یک بانک بنام بانک دیگر (اغلبا در کشور خارجی) صادر می کند که منحیث ضمانت برای پرداخت به نیابت از یک شخص و یا شرکتی تحت شروط خاصی پنداشته میشود. بطور مثال: شرکت احمد و برادران میخواهد ماشین آلاتی را از یک کشور خارجی وارد کند. بعد از اینکه با شرکت تولید کنندهء این ماشین آلات در تماس شده و قرارداد خرید و فروش را به امضا می رساند، شرکت تولید کننده از شرکت احمد و برادران میخواهد تا برای تضمین تادیهء پول توسط آنان اعتبار اسنادی برایش مهیا کنند تا در بدل آن، شرکت تولید کننده ماشین آلات را برای شان ارسال کند.

در این مثال شرکت احمد و برادران به بانک اسلامی مراجعه می کنند. بانک اسلامی اعتبار اسنادی عنوان یکی از بانک ها در کشور صادر کننده صادر می کند و در آن از پرداخت پول از بابت خرید ماشین آلات توسط شرکت احمد و برادران تضمین می کند. بانک خارجی به نوبهء خویش تضمین دیگری را صادر می کند و شرکت تولید کننده را اطمئنان می دهد که در صورت ارسال ماشین آلات طبق شروطی که در اعتبار اسنادی ذکر گردیده است، این بانک پول فروش را برایش می پردازد.

شرکت تولید کننده، ماشین آلات را آماده ارسال ساخته و بعد از ارسال اسناد آنرا که شامل تفصیلات کامل دربارهء ماشین آلات میباشد به بانک خارجی تقدیم می کند. بانک خارجی این اسناد را با بانک صادر کننده (بانک اسلامی در کشور شرکت احمد و برادران) شریک می سازد. بانک اسلامی از شرکت احمد و برادران تقاضا می کند تا اسناد را تأیید کنند. بعد از آنکه اسناد مورد تأیید آنان قرار می گیرد (عموما این جریان مدت سه روز الی یکهفته را در بر میگیرد)، بانک از شرکت احمد و برادران پول بدست می آورد و آنرا به بانک خارجی تحویل می دهد. بانک خارجی شرکت تولید کننده را اطلاع میدهد و پول را تسلیم آن می کند.

در اینجا شرکت احمد و برادران دست مزد معینی را به بانک اسلامی در برابر این خدمات می پردازد که بانک اسلامی نیز به نوبهء خویش برخی از آن را طبق توافقی که با بانک خارجی داشته است برای آن می پردازد و متباقی منحیث مفاد بانک باقی میماند.

اعتبار اسنادی به دو نوع است: یکی را Letter of Credit Sight می نامند و دیگر را Letter of Credit Usance می نامند. در نوع اول بانک به نیابت از شرکت تولید کننده مکلف است که به مجرد بدست آوردن اسناد ارسال اموال و موافق بودن آن با شروط قرارداد، پول آنرا در خلال دو و یا سه روز به بانک خارجی ارسال کند. در صورت دیگر بانک خارجی مکلف است این پول را برای شرکت تولید کننده بپردازد که در آن صورت بانک خارجی، بانک صادر کننده را جریمه نقدی و احیانا علاوه بر آن جریمهء معنوی نیز می کند که در آینده هیچ نوع اعتبار اسنادی آنرا نمی پذیرد.

در نوع دوم میان شرکت تولید کننده و شرکت وارد کننده قبلا اتفاق صورت می گیرد که پول فروش مثلا بعد از مدت یکماه از وصول اموال پرداخت می گردد که در آن صورت بانک صادر کننده، اسناد ارسالی توسط بانک خارجی را بعد از موافقه شرکت صادر کننده تأیید می کند و آنرا پس به بانک خارجی می فرستد. در این صورت بانک صادر کننده مکلف است که به تاریخ تعین شده که در اعتبار اسنادی ذکر گردیده است پول را بعد از آنکه از شرکت وارد کننده به دست می آورد به بانک خارجی بپردازد که متعاقبا بانک خارجی نیز مکلف است که آنرا به شرکت صادر کننده بپردازد. در صورت عدم پرداخت این پول توسط شرکت وارد کننده بانک اسلامی مکلف است این پول را به بانک خارجی بپردازد، چنانچه بانک خارجی نیز مکلف است که در صورت عدم پرداخت توسط بانک صادر کننده اعتبار اسنادی این پول را به تاریخ معین آن به شرکت صادر کننده بپردازد و بانک صادر کننده را جریمه کند.

جریمه ذکر شده در حالات گذشته عبارت از سود بر پول ذکر شده در اعتبار اسنادی می باشد که توسط قوانین بین المللی میان بانک ها تعین می گردد. بانک های اسلامی مکلف اند تا تدابیر شدید برای ممانعت از این حالت روی دست داشته باشند تا مجبور به پرداخت سود نگردند و به همین لحاظ آنان قبل از صادر کردن اعتبار اسنادی تضمین پولی و یا غیر پولی از شرکت وارد کننده اخذ می کنند تا در صورت عدم پرداخت توسط آن، از تضمین استفاده کنند و در غیر آن نیز آنان مکلف به پرداخت به بانک خارجی اند که در آن صورت نمیتوانند در بدل این پرداخت دست مزد و یا سودی از شرکت وارد کننده بدست بیاورند.

سهولت و یا خدمت دیگری که بانک های اسلامی برای مراجعین خویش تقدیم می کنند تضمین نامه و یا letter of Guarantee هست. تضمین نامه عبارت از تعهدی است که بر اساس آن بانک اسلامی از مراجعین خود در بدل پرداخت پول، انجام کار، و یا ادای مسئولیت تضمین می کند و جهت مستفید را وعده می سپارد که در صورتی که مراجعین بانک ادای مسئولیت نکنند بانک اسلامی مبلغ معینی را جهت جبران ضرر برای آن می پردازد.

بطور مثال: شرکت احمد و برادران می خواهند یک پروژه حکومتی را بدست بیاورند. بر اساس قرارداد حکومت باید ده فیصد مصارف این پروژه را به شرکت احمد و برادران بسپارد تا آنان کار را آغاز کنند. و سپس در تاریخ های معین، با در نظرداشت پیشرفت کار حکومت مصارف باقی را می پردازد. اما حکومت از شرکت احمد میخواهد تا برای اطمئنان اینکه شرکت کار را در وقت معین آن انجام می دهد و یا در آن خیانت و یا تخلف نمی کند به تضمین بانکی تقدیم کند. شرکت احمد به نوبهء خویش به بانک مراجعه می کند و در مقابل پرداخت تضمین پولی و یا شخصی از بانک میخواهد تا این تضمین نامه را در حق اداره مخصوص حکومت صادر کند. بانک بعد از اجراءات لازمه، تضمین نامه را به نام حکومت صادر می کند و از شرکت احمد تضمین می کند و وعده می سپارد که در صورت تخلف توسط این شرکت، بانک مبلغ ذکر شده را بعد از مطالبه حکومت به آن می پردازد.

چون تضمین نامه بر اساس کفاله که از جمله قرارداد های تبرعی بوده و اخذ اجوره در مقابل آن جایز نیست صادر می گردد بانک های اسلامی اجازه ندارند در مقابل آن اجوره یی که مقید به مبلغ تضمین شده باشد اخذ نمایند. علمای معاصر بانک های اسلامی را اجازه داده اند تا در مقابل این خدمات اجوره خدمات را از مراجعین بدست بیاورند اما این اجوره با مقدار پول تضمین شده و میعادی که تضمین صورت میگیرد ربط نداشته باشد. مثلا اگر یکی از مراجعین تضمین نامه برای مبلغ 100 هزار درهم برای یکسال می خواهد باید به همان مقدار اجوره بدهد که اگر این تضمین نامه برای 50 هزار و برای مدت کمتر از یکسال صادر می گردد، به این معنی که در میان اجورهء این دو تضمین نامه فرقی نباشد مگر اینکه صادر کردن هر یک از آنان اجراءات خاصی را که متقاضی مصارف مختلف باشند در بر گیرد.

از سوی دیگر، احیانا مراجعین بعد از انتهای میعاد تضمین نامه برای تجدید آن مراجعه می کنند که در آنصورت بانک اسلامی یکبار دیگر مواجه با همان مشکل میشود که نباید بجز مصارف اصلی که در صدور این تضمین نامه به خرچ می رسد، اجورهء بیشتر از مراجعین بدست بیاورد. این در حالیست که بانک های غیر اسلامی در هر صورت مبلغ تضمین شده و میعاد آنرا در نظر گرفته و اجوره مطالبه می کنند و در صورت تجدید تضمین نامه نیز مبلغ و میعاد تجدید را در نظر گرفته و اجوره مطالبه می کنند.

علاوه بر این بانک های اسلامی بعضی کارت های تسهیلاتی مانند کارت های ماشین های خودکار برای تهیه پول ATM Card، کارت های تادیهء پولDebit Card ، کارت های اعتباری Credit Card، کارت چارچ Charge Card وغیره نیز در بدل اجورهء خاص صادر می کنند که لزوم تفصیل آنان در اینجا دیده نمیشود.