بخش سوم

ممانعت های شرعی در اقتصاد اسلامی:

چنانچه گذشت اقتصاد اسلامی به آزادی وحریت انسان احترام قایل است اما این آزادی مقید به اصول و قواعدی است که هرگز انسان نمیتواند آنرا عبور کند، به همین سبب بعضی محظورات و یا ممانعت هایی در اقتصاد اسلامی وجود دارد که انسان را اجازه نمیدهد با استفاده از آن منافع عامه را در خطر بیاندازد. در پایان به بعضی از این موانع اشاره صورت میگیرد:

1-                        ربا: بزرگترین مانع تجارت در اقتصاد اسلامی ربا به انواع مختلف آن است. ربا چی به اشکال قدیمی و جاهلی و چی به اشکال جدید و معاصر آن از نگاه شرع کاملا مردود و ممنوع میباشد. لطفا تفصیل ربا را در عنوان بعدی مطالعه کنید.

2-                        احتکار: بخاطر محافظت از منافع عامه و سوء استفاده از نیازمندی های مردم اسلام نه تنها احتکار را منع میکند بلکه چنانچه در بخش گذشته ذکر شد دولت اسلامی وظیفه دارد تا مال احتکار شده را به بازار به نرخ مناسب عرضه کند و محتکر را سزا دهد.

3-                        تجارت در قرض: اقتصاد اسلامی تجارت در قرض را با انواع و اشکال مختلف آن مورد منع قرار میدهد. یکی از اشکال تجارت در قرض اینست که شخص قرض دهنده قرض خودرا به قیمت نسبتا کمتر بالای کسی به فروش میرساند و خریدار با رسیدن وقت معین پول قرض را از مقروض بدست میاورد. مثلا اگر شخصی 1000 درهم بالای شخص دیگری قرض دارد و مدت پرداخت آن یکماه بعد است، وی این قرض را به شخص سوم به 950 درهم به فروش میرساند و شخص سوم بعد از یکماه مبلغ 1000 درهم را از مقروض بدست میاورد.

4-                        فروش آنچه در ملکیت فروشنده قرار ندارد: اقتصاد اسلامی بنا به ممانعت های شرعی منجمله حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم "لا تبع ما لیس عندک" از خرید و فروش آنچه در ملکیت و تصرف فروشنده نیست منع میکند. این نوع خرید و فروش امروز خیلی عام شده و اکثر تجار از طریق شبکه های انترنت بدون آنکه آنچه را خریداری میکنند و یا می فروشند در تصرف و ملکیت شان قرار گیرد به ملیون ها دالر خرید و فروش میکنند.

5-                        بیع غرر: اسلام از بیع آنچه که کاملا وصف نمیگردد و در آن ابهام باقی میماند منع میکند زیرا این نوع خرید و فروش باعث اختلاف میان جانبین می گردد. از جمله خرید و فروش های مبهم میتوان از فروش ماهی در آب و یا پرنده در هوا یاد آور شد. خرید و فروش غرر شامل آن اموالی میشود که به شکل صحیح و شرعی آن توصیف نمیگردند، مثلا اگر خریدار مالی را خریداری میکند که کاملا توصیف نشده است و مال مشابه به آن در بازار موجود است این نیز غرر است.

6-                        تجارت در اشیای حرام: اسلام تنها تجارت در مال را اجازه میدهد و مال آنچه است که انسان میتواند آنرا تصاحب و تصرف کند. از نگاه شرعی اموال حرام مانند شراب، خنزیر، مال غصب شده وغیره در ملکیت و تصرف انسان داخل شده نمیتوانند لهذا مال نامیده نمیشوند و در نتیجه قابل خرید و فروش نمی باشند.

ربا در اسلام:

دور از موضوع نیست که در اینجا بحثی در بارهء ربا که اصل ظلم و تلف کردن مال غیر است داشته باشیم، زیرا یکی از اساسی ترین وسایلی که امروز در جهان مورد استفاده قرار میگیرد و یا اقتصاد اسلامی را مورد چالش قرار میدهد ربا با انواع و اشکال مختلف آن در سطوح مختلف میباشد.

ربا در قرآن و حدیث بار بار ذکر شده است، و اگرچه ربا در عهد مدنی حرام قرار گرفته است اما از باب تدرج آیاتی چند در مکه مکرمه نیز در ذم این عمل نازل شده است. خداوند متعال در آیت 39 سورهء روم که مکی است می فرماید: ]وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُضْعِفُونَ[، ترجمه: «و آنچه [به قصد] ربا مى‏دهيد تا [بهره شما] در اموال مردم افزون تر گردد. [بدانيد كه‏] در نزد خداوند افزون نمى‏شود. و زكاتى را كه در طلب خشنودى خداوند پرداخت كرده باشيد، پس همينان فزونى يافتگانند»، سپس در عهد مدنی تحریم آن ضمن سورهء آل عمران نازل میشود، خداوند متعال می فرماید: ]يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ[، ترجمه: « اى مؤمنان، ربا را چندين و چند برابر مخوريد و از خداوند بترسید كه رستگار شويد»، وبه تعقیب آن سورهء بقره برای بستن این دروازه برای ابد تفصیل این تحریم را بیان میکند و ربا خوران را چالش جنگ با خداوند و رسول او صلی الله علیه وسلم را میدهد.

]الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنْ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ * يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ * إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوْا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ * يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنْ الرِّبَا إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنْ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَلا تُظْلَمُونَ[، ترجمه: « كسانى كه ربا مى‏خورند [از قبر] بر نمى‏خيزند مگر مانند كسى كه شيطان او را به آسيبى آشفته حال كرده باشد. اين به سبب آنست كه گفتند: بيع (خرید و فروش) مانند ربا است، حالانكه خدا بيع را حلال كرده و ربا را حرام شمرده است، پس هر آن كس كه از [جانب‏] پروردگارش پندى به او رسيد، آنگاه [از كار خويش‏] باز آمد، آنچه گذشت، او راست و كارش واگذار به خداوند است و هر آن كس كه [به ربا] باز گردد، اينان دوزخى‏اند، آنان در آن همیشه ‏اند * خداوند [بهره‏] ربا را نابود مى‏سازد و [بركت‏] صدقات را رشد مى‏دهد و خداوند هيچ ناسپاس گناهكار را دوست نمى‏دارد * به راستى آنان كه ايمان آورده‏اند و كردار شايسته كرده‏اند و نماز را بر پاى داشته‏اند و زكات را پرداخته‏اند، پاداش خويش را به نزد پروردگارشان دارند و بيمى بر آنان نيست و آنان اندوهگين نشوند * اى مؤمنان، از خدا بترسید و اگر مؤمن هستيد آنچه را كه از ربا مانده است رها كنيد * اگر چنين نكرديد، به جنگى از [جانب‏] خدا و رسول او [آماده و] خبردار باشيد، و اگر توبه كرديد، اصل اموالتان از آن شماست. نه ستم كنيد و نه [بر شما] ستم کرده شود».

احادیث نیز خوردن ربا را یکی از هفت امور هلاک کننده میشمارد، چنانچه رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند: «اجْتَنِبُوا السَّبْعَ المُوبِقَات، قَالُوا: يا رَسُولَ اللَّه ومَا هُن؟ قال: الشِّرْك بِاللَّه، وَالسِّحْرُ وَقَتْلُ النَّفْسِ التي حرَّمَ اللَّهُ إلاَّ بِالحق، وَأكْلُ الرِّبَا، وَأكْلُ مال اليتِيم. والتَّولِّي يوْمَ الزَّحْف، وقذفُ المُحْصنَاتٍ المُؤمِنَات الغافِلاتِ»، ترجمه: «از هفت چيز مهلک اجتناب کنید، گفتند: يا رسول الله! آنها کدام اند؟ فرمود: شرک آوردن به خداوند، سحر، کشتن نفس که خداوند حرام نموده، مگر به حق، خوردن ربا، خوردن مال يتيم، پشت گرداندن در روز جنگ و متهم کردن زن با عفت مسلمان و نا آگاه به زنا».

بلکه رسول الله صلی الله علیه وسلم اصنافی را که در این تعامل شریک میباشند در گناه با هم برابر دانسته و بر آنان لعنت می فرستد. در حدیث جابر بن عبد الله رضی الله عنه میاید که «لَعَنَ رسُولُ اللَّهِ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم آكِلَ الرِّباَ وموكِلهُ وَكَاتبَهُ وَشَاهديه وَقَالَ هُم سَوَاء» ترجمه: «رسول الله صلی الله عليه وسلم خورنده، دهنده، نویسنده و دو شاهد ربا را لعنت نمود و فرمود: آنان با هم برابر اند».

ربا به دو نوع است: ربای جاهلی (ربای قرآن)، ربای فضل (ربای سنت).

ربای جاهلی قرض موجل مشروط به زیادت را گویند. یکی از صورت های این ربا طوری است که شخصی مال را تا وقت معین به فروش میرساند، چون وقت ادای آن فرا رسد به خریدار میگوید که یا قرض را ادا کند و یا در آن در مقابل وقتی که داده میشود اضافه کند. چنانچه این نوع ربا شامل قسط های ماهانه نیز بود، که خریدار پول خریداری را با اضافه یی که بر آن اتفاق صورت میگرفت ماهانه به شکل اقساط می پرداخت. چون تحریم این نوع ربا مستقیما در قرآن ذکر شده است آنرا ربای قرآن نیز می نامند.

ربای فضل: حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم به تفصیل این ربا پرداخته و آنرا بیان کرده است لهذا این را ربای سنت نیز می نامند. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند: «الذَّهَبُ بِالذَّهَبِ وَالْفِضَّةُ بِالْفِضَّةِ وَالْبُرُّ بِالْبُرِّ وَالشَّعِيرُ بِالشَّعِيرِ وَالتَّمْرُ بِالتَّمْرِ وَالْمِلْحُ بِالْمِلْحِ مِثْلاً بِمِثْلٍ سَوَاءً بِسَوَاءٍ يَدًا بِيَدٍ فَإِذَا اخْتَلَفَتْ هَذِهِ الأَصْنَافُ فَبِيعُوا كَيْفَ شِئْتُمْ إِذَا كَانَ يَدًا بِيَدٍ»، ترجمه: «طلا در مقال طلا، نقره در مقابل نقره، گندم در مقابل گندم، جو در مقابل جو، خرما در مقابل خرما، نمک در مقابل نمک، همانند و با یک برابر، دست به دست، و اگر صنف ها مختلف بودند پس چنانچه خواسته باشید خرید و فروش کنید اگر دست به دست باشد». علمای اهل سنت به این اتفاق دارند که تبادله و یا خرید در اصناف ذکر شده در احادیث بطور مثال است نه حصر، و هدف اصناف همجنس است و این قاعده در تبادلهء اصناف همجنس باید در نظر گرفته شود و در اینکه چی صفت مشترک میان این اصناف وجود دارد که باعث ربا گردیده است اختلاف نظر وجود دارد.

علمای معاصر و انجمن های علمی همه به این فتوا داده اند که پول های رایج کنونی حکم طلا و نقره را به خود میگیرند و احکام فوق بالای آنان تطبیق می گردد.

بحث در ربا خیلی طولانی میباشد که در این عجلت و اختصار نمیتوان همهء مسایل آن را احتوا کرد و ما درینجا به این قول شیخ ابو زهره رحمه الله اکتفا میکنیم که می فرماید: «اجماع علما بر اینست که هر زیادت در بدل قرض ربا و حرام بوده و نص قرآنی بر آن تطبیق میگردد، و هر آنکه از آن انکار کند و آنرا تأویل و تحریف کند مسئله یی مهمی از مسایل دین را انکار کرده است، و هیچ عالمی در عصری از عصرها در اینکه زیادت بر قرض ربا است شک و شبهه نکرده است».

ادامه دارد...